5 października 2019 roku minęła 55 rocznica śmierci Stanisława Lisowskiego (1880-1964), wieloletniego pracownika bibliotek w Petersburgu, Wilnie i Toruniu, także znanego po II wojnie światowej bibliofila toruńskiego. Urodził się w Wilnie, od 1900 r. studiował prawo na Uniwersytecie Petersburskim, a jako wolny słuchacz filozofię, psychologię i filologię słowiańską oraz językoznawstwo. Jego ówczesnymi profesorami byli wybitni uczeni, między innymi: Stanisław Ptaszycki, Jan Baudouin de Courtenay i Aleksiej Szachmatow.

W 1911 r., jako student, rozpoczął pracę w Oddziale Słowiańskim petersburskiej Biblioteki Akademii Nauk (BAN). Interesował się bibliotekarstwem, bibliografią i historią książki. Był aktywnym członkiem Koła Bibliografów oraz Rosyjskiego Towarzystwa Bibliograficznego, gdzie wygłaszał prelekcje o polskim bibliotekarstwie. Wspólnie z Zygmuntem Mocarskim pracował nad teorią księgoznawstwa jako samodzielnej nauki, idąc w ślady rosyjskich badaczy: Aleksandra Łowiagina i Mikołaja Lisowskiego. W 1912 r. zwiedzał biblioteki w Bułgarii i w Serbii. W 1913 r. BAN wysłała go do Moskwy na kurs bibliotekarski. Po jego zakończeniu prowadził podobne szkolenia dla petersburskich bibliotekarzy.

W 1915 r. BAN wydała jego pracę: Polskaja literatura, istoria i drevnosti w 1912-1913 godach, przygotowaną na podstawie wcześniejszych badań. W 1916 r. wydał publikację o znanym bibliografie i księgoznawcy rosyjskim Bogdanie Bodnarskim (koledze szkolnym Edwarda Chwalewika), twórcy i pierwszym dyrektorze Kniżnoj Pałaty. W latach 1916-1922 był nauczycielem w polskiej szkole i udzielał prywatnych lekcji.

W latach 1922-1927 pracował w Archiwum Państwowym w Lublinie, skąd oddelegowany został jako ekspert i pełnomocnik Delegacji Polskich do prac rewindykacyjnych w Leningradzie, gdzie wyszukiwał między innymi inkunabuły o polskiej proweniencji, o czym pisał pod pseudonimem “Spektator” (“Przewodnik Bibliograficzny”, 1926, nr 6). Zachował także wiele kopii dokumentów dotyczących pertraktacji o zwroty zbiorów bibliotecznych. W latach 1928-1945 pracował w Uniwersyteckiej Bibliotece Publicznej w Wilnie jako kustosz starych druków i cymeliów, czasowo był również jej wicedyrektorem. Sporo publikował, na przykład o historii Biblioteki i jej zbiorach (zob. artykuł Uniwersytecka Biblioteka Publiczna w Wilnie w latach 1919-1929 z r. 1929) , także o zachowanych w Wilnie fragmentach zbiorów królewskich Wazów i Zygmunta Augusta. W 1932 r., z okazji III Zjazdu Bibliotekarzy Polskich w Wilnie, przygotował dwa opracowania: Uniwersytecka Biblioteka Publiczna za czasów rosyjskich oraz Starodruki Uniwersyteckiej Biblioteki Publicznej (Wilno 1932). Był też aktywnym członkiem Związku Bibliotekarzy Polskich, wykładał na kursach dla bibliotekarzy, organizował szereg wystaw.

W 1945 r. przeniósł się do Torunia. Początkowo (1 IV-30 IX) był wicedyrektorem Książnicy Miejskiej, następnie kustoszem i kierownikiem do 1958 r. utworzonego przez siebie Oddziału Starych Druków Biblioteki Uniwersyteckiej Mikołaja Kopernika (BUMK). Stworzył księgozbiór podręczny, wydzielił stare druki ze zbiorów zabezpieczonych (głównie poniemieckich) oraz przygotował zasady ich opracowywania, skatalogował polonika XVI w. W 1964 r. wydał spis posiadanych przez BUMK inkunabułów. Świadomie, jak pisze Maria Strutyńska, nie podawał ich niemieckiej proweniencji, co było spowodowane uwarunkowaniami politycznymi. Sytuacja taka miała miejsce do połowy lat osiemdziesiątych XX wieku.

Był członkiem Towarzystwa Bibliofilów im. Joachima Lelewela w Toruniu, a w latach 1947-1950 jego prezesem. W tym czasie przygotowano księgę wspomnień o Zygmuncie Mocarskim (1946 r.), który był założycielem Towarzystwa, a także pierwszym dyrektorem toruńskiej Książnicy Miejskiej. Lisowski doprowadził również do wydania księgi zbiorowej (1946 r.) poświęconej dawnemu petersburskiemu koledze. Dzięki staraniom Lisowskiego Towarzystwo wydało także z rękopisu dwie prace Mocarskiego: Exlibris łowicki OO. Bernardynów i Exlibrisy toruńskie (1947).

Sam Lisowski zebrał zasobny księgozbiór, który liczył prawie 5000 tomów (filologia i księgoznawstwo) oraz ponad 3000 ekslibrysów, w tym wymieniane w literaturze znaki własnościowe Krzysztofa Andrzeja Gereta i Bogusława Radziwiłła, również carów Aleksandra II i Aleksandra III. W kolekcji były księgoznaki: polskie, niemieckie, rosyjskie, litewskie od XVII do XX wieku. Sam znakował swoje zbiory ekslibrisem autorstwa Gracjana Achrem-Achremowicza. Po śmierci Lisowskiego kolekcje zostały rozproszone, część z nich znalazła się w Bibliotece Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu, część zakupił Antykwariat Naukowy w Bydgoszczy.

Stanisław Lisowski był odznaczony między innymi: Medalem Niepodległości (1938), Wawrzynem Polskiej Akademii Literatury (1948), Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski (1958).

Hanna Łaskarzewska