Z dziejów Towarzystwa Bibliofilów Polskich w Warszawie

W II Rzeczypospolitej

Inicjatorem założenia pierwszego w historii Polski stowarzyszenia osób chcących działać wspólnie dla dobra książki – Towarzystwa Bibliofilów Polskich w Warszawie – i autorem jego statutu był Edward Chwalewik. Do grona założycieli należeli też Stefan Demby, Jan Muszkowski, Stefan Rygiel, Zygmunt Łazarski.

Towarzystwo zarejestrowano 31 marca 1921 roku. Pierwszym prezesem wybrano Mieczysława Rulikowskiego. Przez pierwszych dziesięć lat liczyło nie więcej niż 44 członków. Byli wśród nich Adam Półtawski – grafik i typograf, autor „amorka”, godła Towarzystwa Bibliofilów Polskich, Stanisław Ostoja-Chrostowski – rzeźbiarz, malarz i grafik, Stanisław Piotr Koczorowski – kustosz Biblioteki Polskiej w Paryżu, Józef Grycz – dyrektor biblioteki Zamku w Kórniku, Tadeusz Cieślewski syn – wybitny polski artysta grafik i drzeworytnik, Ludwik Bernacki – dyrektor Zakładu Narodowego im. Ossolińskich we Lwowie i wielu innych znakomitych ludzi książki.

W latach 1921-1939 ukazało się czterdzieści publikacji bibliofilskich Towarzystwa. Wydawano też „Wiadomości Bibliofilskie” (1932-34), a przez krótki okres w 1938 roku – „Miesięcznik Graficzny”. Towarzystwo zorganizowało w Warszawie w 1926 roku II Zjazd Bibliofilów Polskich, zainicjowało Święto Książki, organizowało wystawy, jego przedstawiciele działali aktywnie w Radzie Bibliofilskiej. W 1924 roku członkowie TBP powołali Towarzystwo Miłośników Ekslibrisów.

Podczas okupacji spotykano się na zakonspirowanych odczytach i aukcjach w zaufanych antykwariatach i mieszkaniach, aktywnie tworzyli graficy – projektanci ekslibrisów.

Towarzystwo Przyjaciół Książki

Po wojnie, w 1946 roku członkowie Towarzystwa wznowili działalność, ale wielokrotnie podejmowane próby zarejestrowania TBP nie powiodły się. W związku z tym w 1948 roku podjęto decyzję o rozwiązaniu Towarzystwa.

Sytuacja zmieniła się po „październiku”, choć nadal władze nie wyrażały zgody na powrót do przedwojennej nazwy. W marcu 1957 powołano Komitet Organizacyjny Towarzystwa Przyjaciół Książki, w skład którego weszli m.in. Aleksander Birkenmajer, Mieczysław Brahmer, Juliusz Wiktor Gomulicki, Paweł Hertz, Bogdan Horodyski, Julian Krzyżanowski, Jan Parandowski, Andrzej Ryszkiewicz, Julian Stawiński, Teofil Syga, Wacław Józef Zawadzki i Jerzy Zawieyski.

W lutym 1958 wyłoniono Zarząd Główny; jego pierwszym prezesem został Mieczysław Brahmer. Początkowo siedziba Towarzystwa mieściła się w redakcji tygodnika „Stolica” przy ul. Marszałkowskiej 8, potem w Domu pod Królami przy ul. Hipotecznej, siedzibie ZAiKS-u, dawnym pałacu Daniłowiczowskim, mieszczącym niegdyś Bibliotekę Załuskich.

W 1961 roku przy Polskim Towarzystwie Archeologicznym, z inicjatywy Stefana Kotarskiego, powstało Koło Miłośników Ekslibrisu, które od 1979 roku kontynuowało działalność w ramach TPK.

Towarzystwo Przyjaciół Książki rozwijało się dynamicznie i stawało organizacją o zasięgu ogólnopolskim. Zaczęto tworzyć oddziały, jako pierwszy powstał w 1969 roku Oddział Warszawski. Prezesowali mu kolejno: Władysław Bartoszewski (1969-73), Janusz Odrowąż-Pieniążek (1973-75), Józef Chudek (1975-77), Jadwiga Rużyłło-Stasiakowa (1977-81), Michał Hilchen (1981-83), Władysław Chojnacki (1983-86), Edward Towpik (1986-89), Andrzej Żółtowski (1989-94) i ponownie Edward Towpik (1994-2002).

W latach 1958-2002 ukazało się ponad sto publikacji bibliofilskich wydanych przez Zarząd Główny i Oddział Warszawski TPK, sygnowanych godłem Towarzystwa projektu Konstantego Marii Sopoćki. W latach 1964-2002 ukazywał się biuletyn „Komunikat Towarzystwa Przyjaciół Książki”. Organizowano ogólnopolskie zjazdy i spotkania, wystawy i pokazy, bibliofilskie wycieczki, uczestniczono w zjazdach krajowych i zagranicznych, wygłaszano odczyty i pogadanki.

Powrót do przedwojennych tradycji

Koniec lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku to okres szczególnie trudny dla polskiego ruchu bibliofilskiego. Złożyło się na to wiele czynników, nie czas i miejsce teraz na szersze omawianie tej sytuacji. Niezależnie od tego wyczerpała się dotychczasowa formuła organizacyjna polskiego bibliofilstwa, zakładającej istnienie ogólnopolskiej, centralnie kierowanej organizacji.

W warszawskim środowisku odżyła myśl reaktywowania przedwojennego Towarzystwa Bibliofilów Polskich w miejsce Oddziału Warszawskiego TPK. Stosowną uchwałę o przywróceniu dawnej, historycznej nazwy podjęliśmy 22 lutego 2001 roku. Gorącego poparcia udzielił nam Juliusz Wiktor Gomulicki – ostatni żyjący członek przedwojennego TBP.

W rok później, z inicjatywy bibliofilów warszawskich popartej przez wszystkie pozostałe Oddziały, krajowy Walny Zjazd rozwiązał Towarzystwo Przyjaciół Książki. Powołaliśmy Komitet Założycielski Towarzystwa Bibliofilów Polskich w Warszawie, który miał opracować statut i zarejestrować towarzystwo. Równolegle kontynuowaliśmy dotychczasową działalność, organizując spotkania, gawędy, wystawy, wycieczki bibliofilskie i publikując.

Kolejną nasza siedzibą stało się Muzeum Drukarstwa Warszawskiego, najpierw przy ul. Łuckiej, a obecnie przy ul. Trębackiej.

Po zarejestrowaniu Towarzystwa 17 maja 2004, odbyło się pierwsze Walne Zebranie reaktywowanego Towarzystwa Bibliofilów Polskich w Warszawie. Wybrano na nim pierwszy Zarząd w składzie: prezes prof. Edward Towpik, wiceprezesi Mieczysław Bieleń i Roman Nowoszewski, sekretarz Jerzy Kozłowski oraz skarbnik Barbara Rogalska. Zespół ten otrzymał ponownie mandat na kolejną kadencję w 2009 roku.

Publikujemy, organizujemy wystawy, wygłaszamy odczyty, gawędy, odwiedzamy wspólnie znaczące biblioteki i muzea. Dla podtrzymania więzi całego środowiska – w 2005 roku zainicjowaliśmy Forum Bibliofilów, czyli ogólnopolskie spotkania przedstawicieli wszystkich organizacji bibliofilskich działających w Polsce. Spotkały się one z wielkim zainteresowaniem i były kontynuowane w latach następnych. Na Biennale Ekslibrisu Współczesnego w Malborku wręczamy własną nagrodę za szczególne osiągnięcia w tworzeniu ekslibrisu zachowującego najlepiej charakter znaku książkowego. Uczestniczymy w dorocznym konkursie PTWK na Najpiękniejsze Książki Roku, przyznając dyplomy TBP twórcom najciekawszych opracowań graficznych.

Przedmiotem szczególnej dumy jest Rocznik TBP „Akapit” redagowany przez Romana Nowoszewskiego przy współpracy Edwarda Towpika i w opracowaniu graficznym Włodzimierza Rudnickiego. Spełnił on oczekiwania środowiska wyrażane przez cały okres powojenny i stał się periodykiem ogólnopolskim. Ostatnio zainicjowaliśmy robocze spotkania o charakterze organizacyjnym, Konwent Prezesów Towarzystw Bibliofilskich w Polsce. Udziału nie odmówiło żadne z Towarzystw. Jest to kolejny przejaw wytworzenia się (lub utwierdzenia) w ostatnich latach prawdziwie przyjacielskich, życzliwych stosunków pomiędzy środowiskami skupionymi w naszych bratnich organizacjach. W tym roku chcemy zaproponować nową formułę spotkań, zapraszając na I Ogólnopolski Konwent Bibliofilski do Malborka.

Jesteśmy świadomi zarówno obiektywnych ograniczeń, jak i własnych niedociągnięć. Ale czujemy się uprawnieni do stwierdzenia, że w odrodzeniu zorganizowanego ruchu bibliofilskiego w Polsce po dramatycznej zapaści przełomu lat 1990/2000 reaktywowane Towarzystwo Bibliofilów Polskich w Warszawie odegrało rolę wiodącą.